استاد یار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد یزد
چکیده
طنز حافظ از نوع سیاسی، اجتماعی و البته هنرمندانه و زیرکانه وتأویل پذیر و در بسیاری از موارد معصومانه، نجیب، ظریف و عمیق است که در ادراک و احساس منطقی ریشه داردو در لبخندی افسوس ناک تجلی می یابد .
حافظ دو الگوی کلّی را در ساختار طنز خود به کار می گیرد : یکی، طنز اجتماعی صریح که به طور مستقیم از طبقه یا گروهی انتقاد می کند،دیگر، طنز اجتماعی با واسطه که وی درآن بی پروا، خود را نماینده ی طبقه ای معرّفی می کند و از خود به نزد قاضی شکایت می برد، تا باز گوید، حدیث دیگران را.
حافظ برای مبارزه ی طنز آمیز با ستم، فساد و ریا از هر روشی که توانسته، بهره برده است. مهم ترین شیوه های حافظ برای بیان طنز و طعنه و شوخ طبعی عبارت است: خراب کردن نشانه ها و ارزش های تقدّس زاهدان و صوفیان؛ قلب اشیا و الفاظ به شیوهی اقتباس و جواب گویی؛ استخدام صنایع ادبی، مانند: ایهام، حسن تعلیل، تشبیه و تضاد و تناقض؛ تعریض و کنایه و گاه لطیفه نسبت به معشوق به صورت سؤال و جواب و حاضر جوابی؛ طنز به شیوه ی نصیحتگری، مدیحه سرایی و وظیفه خواهی؛بهره جویی از فرهنگ عوام و محاوره. به طور کلّی ، طنز حافظ گاهی پوشیده و نیش دار است و گاهی لطیف و سطحی که این موارد در این مقاله با ذکر نمونه هایی تحلیل و بررسی شده است
- آرین پور،یحیی؛1379؛«از صبا تا نیما»،ج2؛ چ هفتم، تهران:زوار.
- آشوری، داریوش؛ 1381؛ «عرفان و رندی درشعر حافظ»، بازنگریسته ی هستی شناسی حافظ؛ چ سوم، تهران: نشرمرکز.
- اسدی پور،بیژن؛1357؛«طنز خانگی»؛تهران، نشر مروارید.
- انوری ابیوردی؛1364؛«دیوان اشعار،ج2؛چ دوم، تهران: ترجمه و نشرکتاب.
- پورجوادی، نصرالله( گردآورنده) ؛1370؛« دربارهی حافظ»؛ چ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- حافظ، شمس الدین محمد،1377؛«دیوان»، از روی نسخه ی علّامه قزوینی و دکتر غنی، به کوشش: علی شهرابی؛ تهران: نهال نویدان.
___________ ؛ 1364؛«دیوان غزلیّات»، به کوشش: دکترخلیل خطیب رهبر، چ دوم، تهران: صفی علیشاه.
- حلبی،علی اصغر؛1364؛«مقدّمهای بر طنز و شوخ طبعی در ایران»؛تهران:پیک.
- خرّمشاهی، بهاء الدین؛1368؛ «حافظ نامه»، شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی وابیات دشوار حافظ؛ چ سوم، تهران:انتشارات علمی فرهنگی و صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
___________؛1362؛ «ذهن و زبان حافظ»؛ چ دوم، تهران:نشرنو.
___________؛ 1367؛«چارده روایت»، مجموعه مقاله در بارهی شعر و شخصیّت حافظ؛تهران:کتاب پرواز.
-چرنیشفسکی؛1947؛«کلیّات»،ج3؛ مسکو.
- داد،سیما؛1375، «فرهنگ اصطلاحات ادبی»؛ چ دوم، تهران: مروارید.